Bij acanthosis nigricans ontstaat in de plooien een licht tot donkerbruine pigmentatie, en een versterkt huidreliëf (papillomateuze hyperplasie + hyperkeratose). De kleur ontstaat door sterk aan elkaar hechtende, opeengepakte pigmenthoudende corneocyten. Vooral in oksels, inguinaal, submammair, in de nek, ook rond mond, op tong en slijmvliezen en in anogenitaal gebied. Er kunnen ook skin tags (fibroma molle) bij aanwezig zijn. De uitgebreide vorm met talrijke papillomen, wratachtige woekeringen op flanken, handruggen, onderarmen, en vaak hyperkeratose v.d. handpalmen en voetzolen kan voorkomen bij maligne adenocarcinomen (zie acanthosis nigricans maligna). Lichtere vormen bij endocrinologische afwijkingen (acromegalie, hypofysetumor, Cushing (ook corticosteroïd-induced), diabetes met insulineresistentie), bepaalde geneesmiddelen (OAC), en (meestal) bij adipositas met of zonder endocrinologische afwijkingen (Stein-Leventhal syndroom, type II diabetes). Mogelijk komt de hyperplasie van de huid tot stand door stimulatie van insulinereceptoren (hormonaal, metabole dysregulatie, paraneoplastisch). Uitgebreide vormen van acanthosis nigricans, vooral op jonge leeftijd, kunnen worden veroorzaakt door een mutatie in het FGFR3 gen (fibroblast growthfactor receptor). Deze mutatie is ook verantwoordelijk voor achondroplasie, hypochondroplasie, thanatofore dysplasie, Crouzon syndroom, en SADDAN syndroom (severe achondroplasia with developmental delay and acanthosis nigricans). De FGFR3 mutatie wordt ook gevonden in verruca seborroica.



DD: confluent and reticulate papillomatosis (Gougerot-Carteaud), terra firma-forme dermatosis (phaeoderma), dermatosis neglecta, verruceuze epidermale naevus.

Lab: glucose, HbA1-c, cholesterol, triglyceriden, leverfuncties, en zonodig screening op maligniteiten.

PA:
Hyperkeratotische epidermis met hoogoplopende papillen met vingervormïge projecties; onregelmatige acanthose en hyperkeratose. Sterk aan elkaar hechtende, opeengepakte pigmenthoudende corneocyten. Relatief normaal aantal melanocyten, maar sterk verlengde retelijsten, hetgeen door overprojectie bijdraagt tot de hyperpigmentatie. De oppervlakkige dermis toont een minimaal perivasculair infiltraat. PAS-kleuring: geen pityrosporum.



Therapie:
Gericht op oorzaak, bij adipositas afvallen, bij diabetes metformine of insuline. Eventueel:
R/ keratolytica: salicylzuur 5% in vaseline (hogere concentraties irriteren in de plooien).
R/ Differin gel (adapalene 1 mg/g in carbomeergel, 60 g).
R/ Tretinoïnehydrochinon crème 0.05% / 5% FNA (Cremor tretinoini et hydrochinoni 0.05% FNA), tube à 30 g (Fagron 103563).
R/ vitamine A preparaten: tretinoïne crème 0.02% of 0.05% FNA (tretinoïne 0.02% in cremor cetomacrogolis).
R/ Calcipotriol.
R/ tazarotene 0.05-0.1% in carbomeerwatergel FNA.
R/ Neotigason (acitretine) in hardnekkige en ernstige gevallen. Start met 1 dd 10 mg, zonodig ophogen tot 25-30 mg.
R/ Overige opties: metformine, isotretinoïne, orale contraceptiva.
Chirurgisch verwijderen van skin tags (afknippen, elektrocoagulatie, cryotherapie).
Dermabrasie, alexandriet- of CO2-laser behandeling.

Indien een kind zich presenteert met acanthosis nigricans en minstens 2 andere risicofactoren heeft voor het ontwikkelen van insuline resistentie/ diabetes mellitus type 2 (1ste of 2de graads familielid met DM 2, etniciteit: native american, african american, latino, asian, pacific islander, native Alaskan, tekenen van insuline resistentie (acanthosis nigricans, hypertensie, dyslipidemie, polycysteus ovarium syndroom), diabetes gravidarum bij moeder tijdens zwangerschap), doorverwijzen naar een kinderarts voor verdere diagnostiek. Kinderen met obesitas moeten gescreened worden 'without regard to risk factors'. Elk kind, onafhankelijk van leeftijd of risico factoren moet bij klachten van polyurie, polydipsie of onverklaarbaar gewichtverlies en een glucose van >11,1 mmol/l moet gescreend worden op diabetes mellitus type 2. Zie voor de overige met acanthosis nigricans geassocieerde syndromen de tabel.

Zeldzame uitgebreide vorm van acanthosis nigricans, waarbij in bijna 100% van de gevallen een inoperabel gemetastaseerd adenocarcinoom wordt gevonden (90% buik, 60% maag). Bij 20% is de huidafwijking het eerste symptoom. Bij adenocarcinomen van maag, lever, pancreas, slokdarm, galblaas, ileum, uterus, ovarium, mammae, longen.









Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.
Nathalie A. Bogaards. Arts-assistente Dermatologie, AMC, Amsterdam.