De eikenprocessierups (Thaumetopoea processionea, oak processionary caterpillar) is een rups behorend tot de orde Lepidoptera, die in de vroege zomer (mei, juni, juli) in grote aantallen witte zijden nesten vormt op eikenbomen. Overdag zitten de rupsen in het nest, ’s nachts gaan ze in optocht, met staart en kop aan elkaar naar de top van de eik om de bladeren aan te vreten. Ook wandelen ze in processie over de grond van eik naar eik. De rupsen kunnen de boom ernstig aantasten, met veel bladverlies. In juli en augustus verpoppen de rupsen tot een bruine mot van 2.5-3.5 cm grootte. De rups komt in heel Europa inclusief Engeland voor, en vooral ook in Nederland. De aantallen nemen toe door de opwarming van de aarde, er is sprake van een epidemie, en de rups is heel moeilijk te bestrijden. In Noord-Europa zijn er geen natuurlijke vijanden die de populatie onder controle houden. De rupsen leven bijna exclusief op eiken, een enkele keer worden ze ook aangetroffen op hazelaar, haagbeuk, tamme kastanje, berk en beuk.



De eikenprocessierups is bedekt met tienduizenden kleine (0.2-0.3 mm) giftige haartjes (setae), die gemakkelijk afbreken en zich kunnen verspreiden door de lucht. Deze setae bevatten een toxine (thaumetopoeine) dat een urticariële reactie kan veroorzaken. Bij contact met de huid ontstaat hevige jeuk en een papuleuze dermatitis. De rash die ontstaat wordt epidemic caterpillar dermatitis genoemd, of lepidopterism. Er zijn meer rupsen die een caterpillar dermatitis kunnen veroorzaken (Thaumetopoea processionea, Thaumetopoea pinivora, Thaumetopoea pityocampa, Hylesia sp., Dendrolimus punctatus, Hyphantria cunea, Euproctis chrysorrhoea, E. edwardsi, E. similis, Megalopyge opercularis, Sibine stimulea). Bij contact met de ogen kan een ernstige conjunctivitis ontstaan en soms ook schade aan de cornea. Bij inhalatie kan ontstaan pharyngitis, benauwdheid, astma, en een anafylactische reactie.





Verspreiding:
De haartjes kunnen op de huid terecht komen via de lucht (airborne), door direct contact met bomen of de grond en planten er omheen, en door contact met water in vijvers en zwemwater waar de haartjes in terecht zijn gekomen. De haren blijven lang (jaren) rondhangen en kunnen ook buiten het eikenprocessierups seizoen klachten veroorzaken. Bij grasmaaien kunnen ze weer in de lucht terecht komen. Eikenprocessie rups dermatitis wordt regelmatig gezien bij houthakkers, boswachters, tuinierders, kampeerders, maar ook bij fietsers die langs aangedane eiken hebben gereden, en vooral bij kinderen die buiten spelen en de rupsen aanraken. Ook dieren, vooral honden en paarden, kunnen er last van hebben.

Preventie:
Bedek hals, armen en benen, niet op de grond zitten, geen rupsen of nesten aanraken. Vermijd wegen waar eikenbomen met processierupsen staan. Ook uit bomen met oude nesten kunnen nog brandharen waaien.

Kleding reinigen:
Kleding waar haartjes inzitten direct uittrekken. Kleding grondig wassen, liefst bij 60 graden, als dat niet kan 2 keer bij lagere temperatuur en extra goed uitspoelen. Was niet buiten ophangen als er eikenprocessierupsen in de buurt voorkomen. Er circuleren tips zoals strijken (hitte denaturatie) of wassen in azijn, het is niet zeker of dat enig nut heeft.

Therapie:
De klachten gaan binnen 2 weken vanzelf over. Niet krabben of wrijven, daar wordt het erger van. De haartjes worden dieper in de huid gedreven en er komt meer toxine vrij. Spoel de huid en ogen met lauw water, douche grondig. De huid kan eventueel op de ergste plekken worden gestript met plakband of schilderstape (de haartjes kunnen hiermee worden verwijderd). Symptomatisch kunnen lokale antipruriginosa worden voorgeschreven, zoals mentholcrème en gel.

R/ mentholcrème 0.5%, 1% of 2% (vrij verkrijgbaar bij drogist en apotheek, diverse merken).
R/ levomenthol 1 of 2 % in carbomeerwatergel FNA, of levomenthol 1% in lanettecrème I FNA.
R/ levomenthol 1% in zinkoxideschudsel FNA, levomenthol 1% in koelzalf FNA.
R/ levomenthol-lidocaïnegel FNA.
R/ levomenthol 1% in triamcinolon 0.1% crème.
R/ lidocaine preparaten (lidocaïnevaselinecrème 3% FNA, lidocaïnevaselinecrème 3% met triamcinolon 0.1%).
R/ pramocaine (vrij verkrijgbaar bij drogist en apotheek, diverse merken), Nestosyl (pramocaine en zinkoxide) crème.
R/ lokale corticosteroïden, klasse II-IV, kortdurend (enkele dagen).
R/ lokale antihistaminica: Soventol (bamipine), Azaron (tripelennamine). Azaron wordt afgeraden i.v.m. kans op sensibilisatie.
R/ zinkpreparaten: zinkoxideschudsel FNA (ZOK-zalf), zinkoxidepasta, zinkoxidesmeersel en zinkzalf.
R/ unguentum leniens (verkoelend), of carbomeerwatergel.
R/ calamineschudsel.
R/ Huidverzorgende crèmes (lanettecrème, cetomacrogolcrème, vaseline lanettecrème, vaseline cetomacrogolcrème).

R/ Antihistaminica (1-4 tabletten Zyrtec of Aerius per dag).
R/ Systemisch prednison in ernstige gevallen met systemische klachten of bij extreme jeuk.

Bij persisterende oogklachten consult oogarts voor cornea onderzoek.


Bestrijding:
Waarschuw de gemeente bij het ontdekken van een nest eikenprocessierupsen. Ga niet zelf proberen ze te verwijderen. De gemeente schakelt een gespecialiseerd bedrijf in. Een veel gebruikte bestrijdingsmethode, naast gif sprayen, is de rupsen verwijderen met een grote stofzuiger en de rupsen in afgesloten zakken verbranden. Het is moeilijk te bestrijden vanwege de enorme aantallen rupsen.




Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.