Miljoenen mensen op de wereld gebruiken om uiteenlopende redenen al of niet dagelijks cosmetica. De belangrijkste redenen zijn:
1. verzorgen van het lichaam en waarborg van een goede hygiëne
2. bevorderen of accentueren van schoonheid
3. bewerken dat een frisse en aangename reuk ontstaat en blijft
4. beschermen van de huid

Voor bovengenoemde maatregelen staat een hele rij middelen ter beschikking: zeep, shampoo, tandpasta, moisturizerende middelen, ontvettende crème, make-up, haarverf, permanent wave, deodorant, parfum, aftershave, mondverfrisser, uv-blokkerende middelen, zonnebrandcrème.

Cosmetica worden gebruikt voor op de huid en kunnen daarom negatieve huidreacties uitlokken. De incidentie van deze ongewenste bijwerkingen wordt beïnvloed door de volgende factoren:

•	De intensiteit van het contact met de huid
	Zoals zich laat verstaan is de contact-intensiteit laag voor makkelijk afwasbare produkten zoals bijvoorbeeld shampoo. Daarom geven deze produkten over het algemeen minder problemen. De contacttijd en intensiteit van de zogenaamde 'stay-on' produkten is vele malen groter. Voorbeelden hiervan zijn: moisturizerende en ontvettende crème, deodorant en anti-transpiratie middelen. Dit soort produkten veroorzaken inderdaad meer huidreacties.
•	De plaats van applicatie
	In het bijzonder is het gebied van de oogleden en de zijkanten van de hals gevoeliger voor allergische reacties dan de rest van het gelaat, en zijn m.n. de wangen gevoeliger voor irritatiereacties. Een contactallergie is eerder zichtbaar op de handruggen dan de handpalmen.
•	De pH van het produkt
	Hoog alkalische produkten zoals ontharende crème en ontkrullende agentia hebben een pH van 12 of hoger. Zij zijn daarom te rangschikken onder de zogenoemde 'high-risk' cosmetica. Vanwege deze alkaliciteit moeten deze produkten derhalve niet onder de gebruikelijke occlusie maar open getest worden in het plakproefonderzoek.
•	De hoeveelheden van vluchtige ingrediënten in 'stay-on' produkten, zoals water, ethanol en drijfgassen
	De vluchtige ingrediënten kunnen een verborgen risico- verhogende factor zijn voor het uitlokken van bijwerkingen. Men moet zich bewust zijn van het feit dat bijvoorbeeld de concentratie van een antimicrobiële komponent tot 2 - 5 maal zo hoog kan oplopen als de vluchtige ingrediënten verdampen. Dit kan gebeuren in 'arm' geformuleerde huidcrème's zoals gezicht-, hand, en lichaamcrème's, in deodorants en antitranspiratie-middelen.

De aard van de bijwerkingen

De voornaamste bijwerkingen van cosmetica kunnen als volgt worden geclassificeerd:

•	Irritatie (objectieve en subjectieve irritatie)
	Subjectieve irritatie kan worden gedefiniëerd als een chemisch geïnduceerde verbranding, branderigheid, jeuk of een ander huid-ongemak zonder zichtbare of duidelijke tekenen van een ontsteking. Men schat dat dit voornamelijk op het aangezicht voorkomende discomfort door tussen de 1 en 10% van alle cosmetica-gebruikers niet alleen wordt waargenomen, maar dat men er ook echt last van heeft. Objectieve irritatie wordt gedefiniëerd als een ontsteking van de huid die niet door een afwijkende immunologie op gang gebracht wordt. Alhoewel een duidelijke dermatitis kan voorkomen, wordt gewoonlijk een mild erytheem en schilfering gezien. Irritaties kunnen worden waargenomen bij cosmetische produkten die detergentia bevatten. Te denken valt dan aan zeep, shampoo en bad/douche-schuim. Het vochtige klimaat en de anatomische occlusie van de axillae begunstigen een irritatieve reactie op deodorants en anti-transpiratiemiddelen. Surfactantia en emulsificatoren die aanwezig zijn in moisturizerende of verzachtende crème's kunnen irritatie uitlokken. Dit is zeker het geval bij applicatie op de huid van het aangezicht. Dagelijkse applicatie van oog-make-up cosmetica alsmede het verwijderen ervan met 'cleanende' produkten irriteren dikwijls de gevoelige huid van de oogleden.
•	Contactallergie
	Allergische reacties op cosmetische produkten worden zowel door de patiënt als door de arts dikwijls niet herkend. Diverse factoren zijn erbij betrokken: a. dikwijls hebben de patiënten de aanleidinggevende cosmetica reeds jarenlang gebruikt. Het ontstaan van huidproblemen door dergelijke produkten conflicteert met het door de gebruiker waarnemen van de allergie, omdat deze van de gedachte uitgaat dat voor het ontstaan van een allergie introduktie van een nieuw produkt nodig is. b. cosmetische allergie manifesteert zich dikwijls alleen door milde reacties, zoals bijvoorbeeld jeuk, erytheem en schilfering van de oogleden. Contactallergie voor 'rinse-off' produkten komt vrij zelden voor.
•	Fotosensibiliteit
	Contact fotosensitiviteit (CPS) impliceert een chemische fotosensitiviteit die het resultaat is van een UV-geïnduceerde prikkeling van een op de huid geappliceerde chemische stof. Traditioneel wordt CPS onderverdeeld in een fototoxische reactie en een fotoallergische reactie. In de praktijk echter is het dikwijls moeilijk de individuele fotochemische reacties in vivo te catagoriseren. Met uitzondering van de epidemie in de zestiger jaren, die veroorzaakt werd door de gehalogeneerde salicylaniden, is fotosensitiviteit slechts voor een klein gedeelte van de cosmetisch-gerelateerde bijwerkingen verantwoordelijk.
•	Contacturticaria
	Op basis van de geïnvolveerde actie-mechanismen kan contacturticaria onderverdeeld worden in immunologische en niet-immunologische reacties. Op basis van de kliniek wordt de volgende onderverdeling voorgesteld: fase 1: gelokaliseerde urticaria dermatitis/dermatose niet-specifieke symptomen (bijvoorbeeld jeuk, prikken, branden) fase 2: gegeneraliseerde urticaria fase 3: extracutane reacties fase 4: anafylactoïde reacties Slechts zelden is gemeld dat contacturticaria een oorzaak van cosmetisch gerelateerde ongewenste bijwerkingen is.
•	Acne/folliculitis
	Folliculitis-erupties die veroorzaakt worden door cosmetische produkten, worden in modern spraakgebruik 'acne cosmetica' genoemd. Zij bestaan hoofdzakelijk uit gesloten comedonen. Vetpuistjes worden zelden gezien, soms kunnen papulo-pustules over de kaken en de kin worden waargenomen. De eruptie wordt gezien bij volwassen vrouwen en wordt toegeschreven aan de comedogene eigenschappen van voornamelijk aangezichtscrèmes. De meeste cosmetica zijn echter slechts zwak comedogeen.
•	Kleurveranderingen van de huid en van wat tot de huid behoort
	De meeste kleurveranderingen door contact met cosmetische produkten zijn opzettelijk veroorzaakt. Soms echter zijn cosmetica de veroorzakers van een ongewenste verkleuring van de kin, nagels of haar. Op enkele uitzonderingen na (dihydroxyaceton, glutural, monobenzon, resorcinol) zijn deze bijwerkingen zeldzaam.

Bekende allergenen in cosmetica en toiletartikelen

Conserveermiddelen
Veel kosmeticaprodukten bevatten in meer of mindere mate water en zijn dus onderhevig aan bederf. Antimicrobiële middelen voorkomen de groei van bacteriën, schimmels en gisten die het produkt een andere dan de gewenste geur kunnen geven en die een huidinfektie bij de gebruikers kunnen veroorzaken.
Kathon CG ((C1)Me-isothiazolinone, europese standaardserie) is een veel gebruikt middel. Allergieën komen frequent voor en kunnen zich in lichte tot heftige vorm manifesteren. Kathon CG allergie treedt vooral op bij de kosmetica die op de huid gesmeerd worden (lotions en crèmes). Kathon CG in zogenaamde "rinse off" produkten (shampoo, bad- en doucheschuim) speelt geen of een geringe rol. Er is een duidelijke tendens om de toepassing van Kathon CG te verminderen of de concentratie sterk te verlagen. Er is een (niet recente) lijst beschikbaar van produkten waar Kathon CG niet in zit.
Formaldehydereleasers vormen een andere belangrijke groep van conserveermiddelen. Allergieën worden minder vaak gezien dan bij Kathon CG. Voorbeelden zijn quaternium-15 en imidazolidinylureum.

Parfum (fragrance)
Sommige parfums veroorzaken regelmatig een allergie, bijvoorbeeld:
Eugenol, geraniol en hydroxycitronellal. De parfummix van de europese standaardserie bevat naast deze stoffen nog een vijftal parfums die regelmatig een allergie veroorzaken.
Perubalsem. Een allergie voor perubalsem kan wijzen op een kosmetica-allergie. Perubalsem is een harsachtige, visceuze vloeistof. Toepassing vindt plaats in kosmetica, topische medicamenten en in de voedselindustrie. Perubalsem bevat uiteenlopende stoffen, waaronder geur- en smaakstoffen. Perubalsem allergie wordt bijvoorbeeld ook gezien bij bakkers (vanille, kaneel), tandartsen (eugenol) en bij een allergie voor schillen van citrusvruchten, deze laatste bevatten essentiële oliën die kruisreacties geven met perubalsem.

Emulgatoren
Emulgatoren worden toegepast in vloeibare kosmetica, bijvoorbeeld bodylotions, gels en shampoos. Oleamidopropyldimethylamine is een emulgator die de afgelopen jaren in Nederland regelmatig allergieën heeft veroorzaakt.

Composietenfamilie (compositae)
Arnica montana is een voorbeeld van een composiet die veelvuldig gebruikt wordt in de volksgeneeskunde en die bij uitwendige toepassing regelmatig een type IV allergie veroorzaakt. De composietenfamilie vormt de grootste groep van bloeiende planten. Ze komen wereldwijd voor; de chrysanten vormen een gecultiveerde soort. Huidafwijkingen ontstaan door de inductie van type IV allergieën door sesquiterpene lactonen die een verschillende chemische structuur vertonen bij de afzonderlijke soorten van de composietenfamilie. Onderling geven ze vaak aanleiding tot kruisreacties. Geslachten van de composietenfamilie die vaak type IV allergieën veroorzaken zijn bijvoorbeeld achillea (duizendblad), anthemis (stinkende kamille) en chrysanten.

Acrylverbindingen
Acrylverbindingen komen in kosmetica voor als haarspray of kunstnagel. Acrylmonomeren zijn afgeleid van acrylzuur en bezitten een dubbele band die tijdens depolymerisatiereactie wordt opengebroken en zo gebruikt wordt voor de ketengroei die leidt tot het acrylpolymeer. Deze polymerisatiereactie kan in gang worden gezet door warmte, ultraviolet licht, elektronenstraling of door toevoeging van chemicaliën. Plexiglas en perspex zijn handelsnamen voor kunststof glasplaten gemaakt van polymeren van methylmethacrylaat. Acrylpolymeren worden toegepast in sneldrogende synthetische verven en in lijmen in de bouwwereld, in de automobielindustrie
en in drukkerijen. Acrylverbindingen worden in de gezondheidszorg toegepast als kunstgebit, contactlens, wondspray, bril, gehoorapparaat en lijm voor orthopaedische protheses. Daarnaast zijn ze verwerkt in aanrechtbladen en badkuipen.
De huidafwijkingen worden veroorzaakt door acrylmonomeren en soms door de toegevoegde chemische stoffen. Het acrylpolymeer zelf is voor de huid onschadelijk.


Het irritatievermogen van huidverzorgende middelen

In het verleden heeft men aangenomen dat contact-allergische reacties de voornaamste bijwerkingen van 'body care' produkten zijn.
Dit heeft geleid tot het feit dat een aantal produkten onder de naam 'hypo-allergeen' op de markt is gebracht. De laatste jaren wordt het echter in toenemende mate duidelijk dat bij het dagelijkse gebruik van huidverzorgende produkten niet allergie maar irritatie het grootste probleem vormt. Deze bevinding is één van de belangrijkste resultaten van een recent uitgevoerd onderzoek. De cumulatieve effekten van surfactantia, waar men in het dagelijkse leven mee te maken krijgt, zijn de belangrijke factoren in de ontwikkeling van irritatieve huidreacties (irritatieve contactdermatitis). Herhaalde contacten van deze substanties met de huid kunnen een progessieve aantasting van de barrière-funktie van het stratum corneum veroorzaken. Dit leidt tot een verhoogde doorgankelijkheid van deze substanties, die resulteert in ontstekingsachtige huidreacties. Onder experimentele kondities zal een korte-termijn expositie van de huid aan deze substanties slechts een minimale (subklinische) huidirritatie veroorzaken. Desniettegenstaande zal het enige tijd duren eer de geëxposeerde huid de normale en gezonde staat weer terug heeft. Als de exposities worden herhaald eer de huid volledig is genezen, zal dit er toe leiden dat de additieve huidvernietiging zo groot wordt, dat met het blote oog irritatie van de huid kan worden waargenomen. Er verschijnen schilfering en erytheem. Dit indiceert dat de regeneratieve capaciteit van de huid niet langer in staat is het hoofd te bieden aan de cumulatieve huidvernietiging. Precies vóór dit stadium is bereikt begint de betrokken persoon te klagen over prikken en branden.


Auteur(s):
dr. M.M.H. Meinardi. Dermatoloog, Maurits kliniek, Den Haag.