Acraal erytheem (synoniemen: hand-foot syndroom, palmoplantar erythrodysesthesia syndrome (PPE), chemotherapy-induced acral erythema (CIAE)) is een bekende bijwerking van cytarabine (ARA-C), maar ook van andere cytostatica zoals capecitabine (Xeloda), doxorubicine, liposomaal doxorubicine (Doxil), 5-fluorouracil (5FU), etoposide, hoge doseringen interleukine-2, EGFR-remmers, en in zeldzame gevallen methotrexaat. Het is geen allergische maar een rechtstreeks toxische reactie, en dosis-afhankelijk. Na toediening van de chemotherapie lekken kleine hoeveelheden uit de capillairen in de handpalmen en voetzolen, mogelijk vindt ook actieve secretie van toxische metabolieten via de zweetklieren plaats. Blootstelling aan warmte (b.v. heet water) en wrijving veroorzaakt vasodilatie en maakt het erger.

Klinisch beeld:
Symmetrische pijnlijke zwellingen en erytheem van de handpalmen en voetzolen. Lijkt op zonnebrand, rood, droog, oppervlakkige vervellingen. Later ook paarse verkleuring en desquamatie, vooral op drukpunten. Soms tintelingen of een doof gevoel. In zeldzame gevallen kan de huid kapot gaan. De voorkeurslokalisatie wordt mogelijk verklaard door concentratie van cytostatica in de vele zweetklieren van de handpalm en voetzool. Het kan erg hinderlijk zijn. Het gaat na het staken van de chemotherapie vanzelf weer over in 2-4 weken.



DD: acute stadium van graft vs host disease, erythema palmare, dyshidrosis lamellosa sicca, post-streptokokken desquamatie, viraal exantheem, fixed drug eruption, necrolytisch acraal erytheem.

PA:
De PA is niet specifiek, necrotische keratinocyten en vacuolaire veranderingen langs de basaal membraan kunnen worden gezien.

Therapie:
Verdwijnt vanzelf in enkele weken na staken chemotherapeuticum, recidiveert snel bij volgende kuur. Acraal erytheem is nooit een reden om therapie te staken. Soms wordt wel de dosering aangepast als het te erg wordt. Symptomatisch: hoogleggen, koude compressen, pijnmedicatie (paracetamol). Soms helpt het toedienen van vitamine B6 (pyridoxine), 100-150 mg per dag, vooral indien het wordt veroorzaakt door 5-fluorouracil. Mogelijk helpen klasse II corticosteroïd crèmes enigszins.

Tips voor patiënten:
Pas dagelijkse activiteiten aan in de week na de chemotherapie, voorkom blootstelling van de handpalmen en voetzolen aan warmte en frictie.
- geen heet water, niet afwassen met heet water (huishoudhandschoenen helpen ook niet), geen lange hete douches of baden.
- korte douches, lauw water.
- niet joggen, aerobics, springen, lange wandelingen, sporten.
- niet de handen overmatig belasten (gereedschap, tuinieren, hanteren schroevendraaiers, messen, etc.).
- koelen (icepacks) kan helpen
- lotions inmasseren in de chemotherapie week juist niet, tussen kuren in wel. Vochtinbrengende indifferente handencrèmes.
- pijnstillers (paracetamol) helpen (overleg met uw arts welke zijn toegestaan).
- Vitamine B6 (pyridoxine) helpt soms (overleg met uw arts of dit mag).
- neem bij ernstig acraal erytheem contact op met uw arts.




Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.