Cercariën dermatitis (schistosoma dermatitis, ‘swimmer's itch’, zwemmersjeuk) wordt veroorzaakt door de parasiet Schistosoma. Deze parasiet komt voor in oppervlakte water, vermeerderd zich in slakjes, en in bepaalde warme perioden kunnen er miljoenen cercariën rondzwemmen in het water, op zoek naar de volgende gastheer. Voor de levenscyclus van deze parasiet, zie onder schistosomiasis.



Cercariëndermatitis komt veel voor in de tropen, in die landen waar Schistosoma aanwezig is. Deze cercariën kunnen de mens penetreren en een parasitaire infectie van darmen en blaas veroorzaken, en andere symptomen (zie onder Schistosomiasis).

In Nederland komt ook zwemmersjeuk voor. Dit wordt veroorzaakt door niet-humane schistosomen, waarschijnlijk soorten van het geslacht Trichobilharzia, die parasitair zijn bij vogels. De infectie wordt opgelopen door zwemmen in natuurlijk zwemwater waarin zich geïnfecteerde slakken bevinden. Het komt vooral voor bij warm zonnig weer, de piekmaanden zijn mei-juni en eind augustus - begin september. Verder is het een beroepsziekte van biezensnijders en viskwekers.

De vogelschistosomen zijn bewoners van de bloedvaten bij de darm van vogels. Een enkele soort wordt in de neusholte van eenden gevonden. De ontwikkelingscyclus is analoog aan die van de humane schistosomen. Definitieve gastheren zijn bij deze soort watervogels. De eieren komen met de mest mee. In water gekomen verlaat het miracidium het ei en zoekt een geschikte zoetwaterslak op. Vooral lymnaeide slakken of poelslakken treden als tussengastheer op. Na een ontwikkeling in de slak die enkele weken duurt kunnen bij warm zonnig weer duizenden cercariën de slakken verlaten. Vrijzwemmende larven, cercariën, penetreren de intacte huid. Bij de mens zijn geen aanwijzingen gevonden voor een verdere migratie in het lichaam.

Klinisch beeld:
Op de plekken waar de cercariën de huid binnendringen ontstaat een prikkende of jeukende sensatie, die ongeveer één uur aanhoudt. Daarna ontstaan intens jeukende papels en soms plaques. Deze kunnen vooral zitten onder (de rand van) de zwembroek of bikini, omdat verontreinigd water daar langer blijft hangen, niet wordt weggeveegd door afdrogen, en de cercariën langer de kans krijgen om binnen te dringen. De huidafwijkingen zijn het gevolg van een immunologische gastheerreactie op de destructie van de parasieten. Als men niet eerder in aanraking geweest is met cercariën wordt de jeuk na ongeveer 12 uur minder. Bij herhaalde blootstelling wordt de reactie heviger. Er kunnen vesikels en pustels ontstaan en de symptomen kunnen één tot drie weken aanhouden en gepaard gaan met hoofdpijn en koorts.

De diagnose wordt gesteld op het klinisch beeld en de anamnese (ontstaan binnen enkele minuten tot 24-48 uur na zwemmen in oppervlaktewater). DD: insectenbeten (vlooienbeten, culicosis), zonne-uitslag (urticaria solaris, warmte urticaria, polymorfe lichteruptie), jeuk veroorzaakt door larven van oogstmijten, huidreacties op bijvoorbeeld haren van rupsen.

Het is belangrijk om te vragen waar de patiënt precies gezwommen heeft. Bij het vermoeden op cercariëndermatitis kunnen de lokale autoriteiten het zwemwater onderzoeken door de infectie bij ter plekke verzamelde gastheerslakken aan te tonen. Dit onderzoek zal op parasitologische of hydrobiologische laboratoria met kennis van de parasieten en hun gastheerslakken plaatsvinden. Omdat velerlei infecties bij slakken gevonden worden dient een positieve bevinding met microscopisch onderzoek bevestigd te worden. Gezocht wordt naar ocellate furcocercariën: cercariën met twee oogvlekjes, twee zuignappen en een vorkstaart.

Klachten over zwemmersjeuk kunnen gemeld worden bij de huisarts, de plaatselijke GGD, de (recreatief) beheerder van de zwemgelegenheid, de waterkwaliteitsbeheerder of de provincie. Elke klacht dient doorgegeven te worden aan een centraal meldpunt bij de provincie waar registratie plaatsvindt. Wanneer een waterlocatie wordt onderzocht op positieve gastheerslakken dient de aangetroffen soort gastheerslak en de infectie doorgegeven te worden aan de provincie. De provincie laat zich bij de beoordeling van de klachten adviseren door zowel de GGD’en als de waterkwaliteitsbeheerders. De provincie is bevoegd tot handelend optreden via onder meer de Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden. Iedere provincie heeft een telefoonnummer waar inlichtingen over de zwemwaterkwaliteit kunnen worden ingewonnen. Indien een gezondheidsrisico bestaat kan de provincie de recreatief beheerder verplichten tot het plaatsen van waarschuwingsborden en in het uiterste geval overgaan tot sluiting van het betreffende water voor waterrecreatie.

Therapie:
R/ klasse IV-III corticosteroïd crème zoals Dermovate of Betnelan ('kort maar krachtig') + bij hevige jeuk een oraal antihistaminicum:
R/ Xyzal 1-2 dd 5 mg + Nedeltran of ander sederend antihistaminicum voor de nacht.
R/ anti-jeuk lotions: calamine lotion FNA, menthol crème of gel 1% FNA, verkoelende kompressen.
R/ Aveeno lotion.
De aandoening is self-limiting, meestal binnen een week, maar geeft wel in het begin een zeer intense en hinderlijke jeuk.

Preventie:
Niet gaan zwemmen in natuurlijk zoet water waarvan het voorkomen van zwemmersjeuk bekend is en waarvan niet is aangegeven dat het probleem onder controle is. Goed afdrogen, vooral langs de randen van de zwemkleding waar water minder snel opdroogt, kan verdere (voortgaande) penetratie van reeds aanwezige cercariën voorkomen.







Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.