Toxicodermie (dermatitis medicamentosa, geneesmiddelen
eruptie t.g.v inwendig gebruik) is een overkoepelende term voor een geneesmiddelenreactie
die zich uit als een cutane reactie. De officiële term in de diagnoselijst is
dermatitis medicamentosa t.g.v. inwendig gebruik. Maar in de praktijk wordt
de term toxicodermie of
geneesmiddelenreactie het
meest gebruikt. Toxicodermie is ook zeer goed bruikbaar voor allerlei niet-specifieke
beelden. Geneesmiddelen kunnen nagenoeg elke
efflorescentie nabootsen, maar een
aantal specifieke patronen komen het meest voor:
![Toxicodermie: maculopapuleus exantheem (klik op foto voor vergroting) [bron: www.huidziekten.nl] Toxicodermie: maculopapuleus exantheem](../../../afbeeldingen/geneesmiddelen-eruptie-1z.jpg) |
![Toxicodermie: maculopapuleus exantheem (klik op foto voor vergroting) [bron: www.huidziekten.nl] Toxicodermie: maculopapuleus exantheem](../../../afbeeldingen/geneesmiddelen-eruptie-2z.jpg) |
![Toxicodermie: maculopapuleus exantheem (klik op foto voor vergroting) [bron: www.huidziekten.nl] Toxicodermie: maculopapuleus exantheem](../../../afbeeldingen/geneesmiddelen-eruptie-3z.jpg) |
maculopapuleus
exantheem |
maculopapuleus
exantheem |
maculopapuleus
exantheem |
De meest voorkomende geneesmiddelenreactie is het maculeuze of maculopapuleuze
exantheem, verspreid over het gehele lichaam. Dit is een goed herkenbaar klinisch
beeld, hoewel er altijd andere zaken in de DD staan. De diagnose kan worden
gesteld op het klinisch beeld en de anamnese (verdacht middel gegeven). Eventueel
kan het bevestigd worden met een biopt, als er twijfel is. Een biopt kan geen
uitsluitsel geven over welk middel het heeft veroorzaakt. Bij meerdere geneesmiddelen
kan het een enorme puzzel zijn. Vaak is er alleen maar achter te komen door
middelen te stoppen of te vervangen door een niet verwant middel. Let op de
tijdsrelatie: 7-10 dagen voor een type III-reactie, eerder (1-5) dagen als het
middel eerder is gegeven. Binnen enkele tot 30 minuten bij een type I-reactie.
Enkele dagen tot enkele weken voor een type IV reactie. 1-8 weken voor een TEN.
Ook middelen die jarenlang zonder problemen gebruikt zijn, kunnen opeens een
toxicodermie veroorzaken (hoewel dat niet vaak voorkomt). Na het staken of vervangen
van een middel moet langdurig worden afgewacht. Geneesmiddelenreacties kunnen
1-2 maanden aanhouden en soms nog langer. Het geneesmiddel is vaak al na enkele
uren tot dagen volledig uit het lichaam, maar er zijn (bij type IV reacties)
klonen van lymfocyten gevormd, gericht tegen een bepaald molecuul, die een reactie
veroorzaken in de epidermis. Die lymfocyten hebben een bepaalde levensduur.
Soms gaat een reactie helemaal niet over en een enkele keer ontstaat zelfs een
maligne T-cel kloon.
![Histologie geneesmiddelreactie (klik op foto voor vergroting) [bron: Kevin Kwee / Afdeling Pathologie MUMC] Histologie geneesmiddelreactie](../../../pacoupes/thumbnails/geneesmiddelreactie-1.jpg) |
![Histologie geneesmiddelreactie (klik op foto voor vergroting) [bron: Kevin Kwee / Afdeling Pathologie MUMC] Histologie geneesmiddelreactie](../../../pacoupes/thumbnails/geneesmiddelreactie-2.jpg) |
![Histologie geneesmiddelreactie (klik op foto voor vergroting) [bron: Kevin Kwee / Afdeling Pathologie MUMC] Histologie geneesmiddelreactie](../../../pacoupes/thumbnails/geneesmiddelreactie-3.jpg) |
ingescande coupe (zoom) |
ingescande coupe (zoom) |
ingescande coupe (zoom) |
Aanpak:- benoem het type reactiepatroon.
- breng nauwkeurig alle geneesmiddelen (ook huismiddelen, voedingspreparaten,
vitaminen, geleende pijnstillers) die gebruikt zijn in kaart.
- raadpleeg
het Farmacotherapeutisch Kompas en bronnen op het internet, kijk in het standaardwerk
van Litt of de reactie beschreven is bij het middel.
- staak of vervang indien
mogelijk het verdachte middel en wacht af.
- bestrijd de reactie (als dat
nodig is) symptomatisch met
antihistaminica,
klasse II-III corticosteroïden, lokale
middelen tegen jeuk, eventueel prednison.
R/ antihistaminica zoals cetirizine
(Zyrtec) 1 dd 1-4 tab 10 mg, desloratadine (Aerius)1 dd 1-4 tab 5 mg, levocetirizine
(Xyzal)1 dd 1-4 tab 5 mg.
R/ klasse 2 corticosteroïd: triamcinolon 0.1% crème,
flumethasonpivalaat 0.02% crème (Locacorten crème).
R/ klasse 2-3 corticosteroïd:
hydrocortison-17-butyraat 0.1% crème (Locoid crème), fluticason 0.05% crème
(Cutivate crème, Cortifil crème).
R/ Menthol strooipoeder FNA.
R/ Zinkoxideschudsel
FNA.
R/ prednisolon 0.5 mg/kg gedurende enkele dagen tot weken.
Allergologisch
onderzoek is slechts zelden zinvol omdat het weinig toevoegt aan de diagnose
gebaseerd op klinisch beeld en anamnese. Het kan wel nodig zijn als er weinig
alternatieven zijn en het zelfde middel of verwante middelen opnieuw moeten
worden gegeven. Type I en type IV reacties kunnen worden getest met intracutaan
respectievelijk epicutaan allergologisch onderzoek. Ook bij SJS/TEN/EEM beelden
en fixed drug eruption kan (6 weken later) worden geplakt. Provoceren is mogelijk,
mits onder voorzorgen (zie onder provocatie). Lymfocyten-transformatie-testen
zijn voor sommige geneesmiddelen (m.n. anti-epileptica zoals carbamazepine en
Diphantoïne (fenytoïne)) beschikbaar.
Litt's Drug eruption
online database (abonnement nodig)
Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.