Het polycysteus ovarium syndroom (PCOS) wordt gekenmerkt door hyperandrogenisme (verhoogd mannelijk hormoon en/of de symptomen die daarbij kunnen horen, zoals acne en overbeharing volgens een mannelijk patroon), een onregelmatige menstruatie (minder dan 8 menstruaties per jaar of geen menstruaties), en multipele cysten in de ovaria (meer dan 12 cysten per ovarium bij echografisch onderzoek). De diagnose kan worden gesteld als er 2 van deze 3 kenmerken aanwezig zijn. PCOS komt vaak voor, bij 5-10% van de vrouwen, vooral bij vrouwen met overgewicht. Circa de helft van de vrouwen met PCOS heeft overgewicht. De incidentie van PCOS stijgt door de toename van obesitas in Nederland.

Er kunnen bij PCOS huidafwijkingen optreden, vooral acne en hirsutisme, maar ook alopecia androgenetica (female pattern hair loss). Bij PCOS is er vaak een verhoogd testosteron en een verlaagd SHBG (sex hormon binding globulin). Testosteron en het daarvan afgeleide 5-alpha-dihydrotestosteron binden aan receptoren in de haarfollikels en het gevolg daarvan is op het lichaam overbeharing (hirsutisme) en op het behaarde hoofd haaruitval (female pattern hair loss, alopecia androgenetica bij vrouwen).

De diagnostiek en behandeling van het polycysteus ovarium syndroom wordt gedaan door de gynaecoloog, soms wordt ook een endocrinoloog in consult gevraagd. Bij verdenking op PCOS is het beter om niet zelf een hormonale screening aan te vragen, maar door te verwijzen naar de gynaecoloog, want dit onderzoek moet op het juiste moment in de cyclus worden verricht en de interpretatie is ingewikkeld; daarnaast is vaak ook nog echografisch onderzoek van de ovaria nodig.

Klinisch beeld:
Het typische beeld van female pattern hair loss: dunnere haarimplant vooral centraal op het hoofd, vaak frontaal iets meer. Soms een terugwijkende haarlijn beiderzijds temporaal (inhammen, Geheimratsecken). Bij dermatoscopie ziet men miniaturisatie, een groot aandeel van de haren (10-20%) is veel dunner dan de normale haren. Bij PCOS kan er ook overbeharing zijn (hirsutisme), dikke (gepigmenteerde) haren in plaats van blonde dunne vellus haren lateraal op het gezicht, op de bovenlip, kin, benen, binnenkant dijen, centraal op de buik, en op de borst; of acne; of stemverlaging.



Anamnese:
Lengte, gewicht, BMI. Leeftijd, menarche (leeftijd eerste menstruatie), onregelmatige menstruatie, fertiliteit problemen, voorkomen van PCOS, hirsutisme, of female pattern hair loss in de familie, medicijngebruik.

Diagnostiek:
Totaal en vrij testosteron, androsteendion, DHEAS, andere geslachtshormonen (verwijs naar gynaecologie), echo ovaria. In een recente review (Klein EJ, 2023) wordt specifiek geadviseerd om ferritine, vitamine D en zink te bepalen en bij tekorten ijzer, vitamine D en zink te suppleren, omdat dit het effect van hormonale therapie mogelijk verbetert.

Therapie:
Goed resultaat wordt gezien bij het voorschrijven van orale contraceptiva, met name de derde generatie combinatiepreparaten met desogestrel of gestodeen, of vierde generatie combinatiepreparaten met drospirenon of cyproteron. Drospirenon is verwant aan spironolacton, dat ook kan worden voorgeschreven. Spironolacton is van origine een kalium sparend diureticum maar het remt ook de androgeenreceptoren en 5-alpha reductase en kan worden voorgeschreven bij female pattern hair loss in doseringen van 100-200 mg per dag, eventueel in combinatie met minoxidil lotion. Off-label wordt ook bicalutamide gebruikt, een androgeen receptor antagonist geregistreerd voor prostaat carcinoom. In een dosering van 25-50 mg per dag, bij patiënten met female pattern hair loss bij PCOS die onvoldoende reageren op orale anticonceptiva en spironolacton. Ook flutamide, geregistreerd voor prostaat carcinoom, wordt soms off-label voorgeschreven in doseringen van 62.5-250 mg per dag. Maar dit middel heeft veel bijwerkingen en is teratogeen. Minoxidil lotion 2% of 5% (beter) is een van de weinige producten waarvan met goed onderzoek is vastgesteld dat het effectief is bij female pattern hair loss. Het is vaak de eerste keuze. Het kan worden voorgeschreven als monotherapie of in combinatie met andere therapieën. Minoxidil systemisch kan als bijwerking ongewenste overbeharing op andere gebieden hebben en wordt daarom niet aanbevolen. Internationaal worden ook de 5-alpha reductaseremmers finasteride en het krachtigere dutasteride voorgeschreven bij female pattern hair loss en hirsutisme bij PCOS. Beide middelen zijn teratogeen en mogen alleen worden voorgeschreven bij adequate anticonceptie. Anticonceptie moet worden voortgezet gedurende 30 dagen na gebruik van finasteride en gedurende 6 maanden na gebruik van dutasteride. Metformine 2 dd 500-1000 mg kan de overproductie van androgenen in het ovarium remmen en heeft mogelijk enig bijdragend effect op acne en hirsutisme bij PCOS als het wordt gecombineerd met orale contraceptiva.

R/ minoxidil lotion 5% of 2%.
R/ ethinylestradiol 20 microg en desogestrel 150 microg (Mercilon).
R/ ethinylestradiol 30 microg en desogestrel 150 microg (Marvelon).
R/ ethinylestradiol 20 microg en gestodeen 75 microg.
R/ ethinylestradiol 30 microg en gestodeen 75 microg (Minulet).
R/ ethinylestradiol 20 microg en drospirenon 3 mg (Yaz).
R/ ethinylestradiol 30 microg en drospirenon 3 mg (Yasmin, Rosal).
R/ ethinylestradiol 35 microg en cyproteronacetaat 2 mg (Diane 35).
R/ spironolacton 1 dd 100-200 mg (of 2 dd 50-100 mg), kan goed worden gecombineerd met Minoxidil lotion 5% of 2%.
R/ bicalutamide (off-label) 1 dd 25-50 mg.
R/ finasteride (off-label) 1 dd 2.5 mg (1.25-5 mg).
R/ dutasteride (off-label) 1 dd 0.5 mg.




Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.